Tanasije Pejatović rođen je 1875. godine, u porodici koja je osim njega dala još nekoliko ličnosti značajnih za razvoj prosvjete i kulture u pljevaljskom kraju. Osnovnu školu završio je u Pljevljima, gdje je od malih nogu pokazivao živa interesovanja i višestruke talente. Na predlog crkveno-školskih autoriteta, školovanje nastavlja u Prvoj nižoj gimnaziji u Beogradu. Nakon završene niže gimnazije, bilo je planirano da školovanje nastavi u Učiteljskoj školi. Prepoznajući Pejatovićeve kvalitete, predsjednik crkveno-školske opštine Pljevlja, 1891. godine, obraća se beogradskom mitropolitu sa molbom da se kod nadležnih zauzme da Tanasiju Pejatoviću, darovitom učeniku četvrtog razreda niže gimnazije, omoguće dalje školovanje u Višoj gimnaziji u Beogradu. Tako se Pejatović, prvi iz pljevaljskog kraja, našao u Višoj beogradskoj gimnaziji.

Kao učenik drugog razreda, postao je urednik ilustrovano-satiričnog lista „Tipar“, koji je stvarao zajedno sa Stevanom Samardžićem i bratom Ristom Pejatovićem. Treba imati na umu opšte kulturne i umjetničke prilike tog vremena i to da je krajem devetnaestog vijeka postojalo svega nekoliko listova koji su se bavili šalom, humorom i satirom. Iako omladinci, svojim raskošnim književnim i likovnim talentom već tada su obezbijedili svoje istaknuto mjesto u kulturnoj baštini naših krajeva. List je izlazio u Beogradu tokom 1893, 1894. i 1895. godine, a zbog beskompromisnog odnosa prema režimu, ilegalno je izdavan i rasturan.
Studirao je na Velikoj školi istorijsko-geografski odsjek, gdje je diplomirao u redovnom roku 1899. godine. Na trećoj i četvrtoj godini studija učestvuje na nagradnim Svetosavskim konkursima sa dva rada i za oba dobija prve nagrade. U toku studija, u dogovoru sa profesorom dr Jovanom Cvijićem, započinje istraživački rad u oblasti geografije i vrijedno prikuplja građu za svoja buduća djela. Uporedo sa istraživanjima u oblasti antropogeografije, Tanasije Pejatović pokazuje izuzetnu darovitost za slikarstvo i crtanje, o čemu govori jedan broj njegovih umjetničkih djela koji se čuva u Zavičajnom muzeju u Pljevljima.
U oblasti umjetnosti, Tanasijev mlađi brat Risto (1877-1905), imao je mnogo značajnije domete. Nakon školovanja u Beogradu, Risto Pejatović je u Pragu izučavao pedagogiju, slikarstvo i vajarstvo. Studije vajarstva završio je odličnim uspjehom na čuvenoj praškoj Akademiji likovnih umjetnosti, a nakon stečene diplome akademskog vajara, pohađao je tromjesečni kurs tehnike klesanja u mermeru na Akademiji u Veneciji. Dobitnik je Glavne nagrade Češke za vajarstvo, a na konkursu povodom stogodišnjice Prvog srpskog ustanka, dobija Prvu državnu nagradu vlade Srbije za skulpturu. Pored evropski priznatih dometa u vajarstvu, u glavnom gradu Češke sarađivao je sa više časopisa, držao predavanja u Praškom pedagoškom društvu i usavršavao se u kursevima violine i klavira.

Tanasije Pejatović prvo službuje u Skoplju, ali prilikom posjete zavičaju, javlja mu se ideja o osnivanju gimnazije u Pljevljima. Sa Svetozarom Tomićem, uz svesrdnu pomoć mutesarifa pljevaljskog Sandžaka Sulejmana-haki Paše, radi na pripremama za njeno otvaranje. Iste godine Tanasije Pejatović je položio profesorski ispit. O tome javlja list „Carigradski glasnik“: „G. Tanasije Pejatović, bivši nastavnik srpske gimnazije u Skoplju, položio je krajem decembra profesorski ispit u Beogradu jednoglasno. Srdačno čestitamo mladom profesoru sa toplim željama da u novome položaju opravda nadanja koja se u njega polažu. G. Pejatović je 20. januara 1902. primio i svoju novu dužnost.“ Ta nova dužnost bilo je postavljenje na mjesto direktora Niže srpske Gimnazije u Pljevljima.
Tanasije Pejatović vremenom je izrastao u jednog od najdarovitijih saradnika dr Jovana Cvijića. Nošen mladalačkim entuzijazmom, uz sebi svojstvenu intelektualnu oštricu i osoben stil pisanja, Pejatović vrlo brzo pridobija Cvijićevo povjerenje i naklonost, tako da upravo njegovom studijom „Srednje Polimlje i Potarje u Novopazarskom sandžaku (antropogeografska ispitivanja)“ (1902), Srpska Kraljevska Akademija započinje seriju regionalnih antropogeografskih ispitivanja. Kako bi izbjegao moguća ometanja u budućem istraživačkom radu, ovu studiju je objavio pod pseudonimom Petar Mrkonjić. Osim ove kapitalne studije, Pejatović je objavio ili pripremio za objavljivanje brojne radove: „Mrnjavčevići u istoriji i narodnim pjesmama“, „Jedan srpski rodoslov nove redakcije“, „Spisak fermana, buruntija, hudžeta, murasela, hućuma, teskara i drugih isprava za manastire Sv. Trojica, Banju, Kratovo, Maržiće, Dovolju i Dubočicu; „Proučavanje sela u jednom dijelu Polimlja“, „Manastir Sopoćani“, „Manastir Davidovica“ itd. Dio rukopisne zaostavštine Tanasija Pejatovića danas se čuva u Zavičajnom muzeju u Pljevljima.

Tanasija Pejatovića smrt je prekinula u jeku njegovog zamašnog naučnog, prosvjetnog i kulturnog djelovanja. Umro je 23. aprila 1903. godine, u dvadeset osmoj godini. Nije ga ožalio samo rodni kraj, već i šira naučna i kulturna javnost. I sam Cvijić – naučnik osobitog međunarodnog kredibiliteta stečenog kroz uticajna istraživanja u društvenoj i fizičkoj geografiji, geomorfologiji, geologiji, etnografiji, antropogeografiji i istoriji – bio je svjestan da je prerani gubitak Tanasija Pejatovića ostavio veliku prazninu u njegovoj školi i da će za saradnika takvih kapaciteta teško naći zamjenu. Dvije godine nakon Tanasija, umro je i njegov mlađi brat Risto, takođe u dvadeset osmoj godini.

Dr Branko Banović

Gimnazija „Tanasije Pejatović“ je velelepno arhitektonsko zdanje u centru Pljevalja. Nalazi se u ulici Tršovoj i kao kompleksan građevinski objekat zahvata skoro cjelokupan prostor od Trga patrijarha Varnave do Ulice Boška Buhe. Ima dugu i zanimljivu istoriju, koja seže još od 1901. godine.

U težnji da se vrate u rodna Pljevlja, dvojica mladih profesora, Tanasije Pejatović i Svetozar Tomić, pokrenuli su inicijativu da se u njihovom gradu otvori srpska gimnazija. U tom naumu bili su podržani od većeg broja uglednih pljevaljskih građana, imućnih trgovaca i zanatlija. Ohrabreni njihovom podrškom i odobrenjem, obratili su se okružnom načelniku za pljevaljski sandžak, mutesafiru Sulejmanu Haki-paši, sa namjerom da ispitaju kakav je njegov stav o otvaranju srpske gimnazije. Tokom razgovora, sam Sulejman-paša prvi je pokrenuo pitanje osnivanja srpske ruždije u Taslidži i predložio mladim profesorima da ostanu da rade u njoj.

Upravo zalaganjem Sulejman-paše, turske vlasti su u jesen 1901. godine odobrile otvaranje Gimnazije u Pljevljima. Otvaranjem ove Niže srednje škole, Pljevlja su postala snažno središte kulturno-prosvjetnog i nacionalnog rada. Od strane Ministarstva inostranih dela Srbije, za prvog direktora Gimnazije, 13. septembra 1901. godine, izabran je Tanasije Pejatović, a 20. januara 1902. godine njegovo imenovanje potvrdile su i turske vlasti. Na mjestu direktora ostao je, samo, nešto duže od godinu dana. Prerana smrt, u dvadeset osmoj godini života, prekinula ga je u najvećem zamahu prosvjetnog, kulturnog i naučnog djelovanja. Umro je 23. aprila 1903. godine, ostavljajući veliku prazninu, kako u Gimnaziji tako i u cijelom gradu i kulturno-naučnim krugovima, jer se za čovjeka takvog kredibiliteta, teško mogla naći zamjena.

Gimnazija je uspjevala da prebrodi brojne poteškoće u prvim godinama rada, kao i one koje su nastupile kasnije tokom ratnih i poratnih godina. Više od pola vijeka bila je smještena u zgradi koja je podignuta na Čitluku, na mjestu prve srpske pravoslavne škole. Prvobitno je osnovana kao osmogodišnja srednja škola, a od 1953. godine je reorganizovana u četvorogodišnju. Usled porasta broja srednjoškolskih učenika u godinama nakon oslobođenja, javila se potreba za prostornim proširenjem škole. Kao opcija za rješenje ovog problema odlučeno je da se Gimnaziji ustupi dotadašnja zgrada Osnovne škole, koja je podignuta sredinom tridesetih godina HH vijeka. Inicijativa za njenu izgradnju pokrenuta je 1925. godine, nakon odluke da se objedine četiri gradske osnovne škole, koje su se nalazile na Čitluku, Stražici, u Moćevcu i Ševarima. Tek 1939. godine, zgrada u kojoj se izvodila nastava osnovnog obrazovanja, pripala je Narodnoj školi.

Ovaj školski objekat ustupljen je Gimnaziji 1955. godine, koja je do 1959. godine zadržala naziv Viša realna gimnazija, od kada je preimenovana u Gimnaziju. Nakon decenije rada, 1968. godine dobila je puno ime Gimnazija „Tanasije Pejatović“.

Zbog uspješnog prosvjetnog rada, iz godine u godinu bila je sve veća zainteresovanost učenika za upis u ovu srednjoškolsku ustanovu. Mali prostorni kapacitet i loše opšte stanje, u koje je vremenom zgrada dospjela, uslovili su da, 1967. godine započne njena adaptacija. U naredne dvije godine dograđen je dio zgrade prema crkvi Svete Petke, podignuta je fiskulturna sala i uvedeno centralno grijanje, čime je Gimnazija dobila današnji izgled. Završetkom radova, 1969. godine stvoreni su povoljni uslovi za rad u odgovarajućem prostornom ambijentu.

Brojna priznanja i nagrade koje je Gimnazija „Tanasije Pejatović“ dobila tokom vjekovnog postojanja, među kojima su nagrada „20. novembar“ 1971. godine, „Oktoih“ 1973. godine, Priznanje za najbolju školu u Crnoj Gori 1975. godine i mnoga druga, dokaz su uspješnog vaspitno-obrazovnog rada ove ustanove.

Po svom specifičnom arhitektonskom izgledu, zgrada Gimnazije „Tanasije Pejatović“  predstavlja najprepoznatljiviji simbol stogodišnje tradicije i element kulturnog identiteta grada, zbog čega je pokrenuta inicijativa da se ovo zdanje zakonom zaštiti i proglasi kulturnim dobrom.

Dejana Drobnjak
viša kustoskinja

Foto galerija sa otvaranja