MUNICIPIUM S… – PROŠLOST SADAŠNJOST BUDUĆNOST

novembar 29, 2018

Antičko naselje u Kominima, u neposrednoj blizini Pljevalja, u naučnoj literaturi poznato je pod imenom Municipium S… Engleski arheolog Artur Evans, naišavši na brojne tragove života iz rimskog perioda, otkrio je nadgrobni natpis sa oštećenim imenom grada S[.]LO. Njegov crtež danas predstavlja jedini sačuvani prepis ovog značajnog natpisa. S obzirom na to da još uvijek nije otkriven nijedan spomenik iz samog grada koji nosi njegovo ime, problem imena naselja u Kominima ni danas nije riješen.
Na osnovu najranijeg počasnog natpisa otkrivenog u Kominima koji je posvećen Luciju Veru i datuje se u vrijeme između 154. i 161. godine, pretpostavlja se da je sredinom II vijeka, kada dobija municipalni status, grad već bio osnovan. Na čelu uprave gradova sa municipalnim pravima nalazili su se duoviri i edili, dok su članovi gradskog vijeća – dekurioni, čija su imena na natpisima najbrojnija, imali poseban značaj u gradskom životu. Pored njih, važnu ulogu imao je i jedan rimski vitez, kao i kuratori koji su imali kontrolnu funkciju, dok natpisi pokazuju odsustvo većeg broja vojnih lica. Na osnovu onomastičke formule na natpisima može se zaključiti da je, pored domorodaca koji su činili najveći dio stanovništva, u Kominima bilo i doseljenika iz zapadnih i istočnih krajeva Rimskog carstva. Najbrojniji su bili stranci iz gradova u jugoistočnom dijelu Dalmacije koji se sele u unutrašnjost naročito tokom III vijeka kada ekonomska kriza zahvata primorsku oblast, dok u doba poznog Carstva ima sve više stanovnika iz Italije. Doseljavanje orijentalaca bilo je posebno značajno za razvoj trgovine, kao i za religiju jer sa sobom donose i istočnjačke kultove, posebno kult persijskog boga Mitre.
O gradu u Kominima, kao jednom od najvažnijih u ovom dijelu Dalmacije, i njegovom ekonomskom usponu, značajne podatke pružaju i bogati nalazi oktriveni prilikom istraživanja dvije velike nekropole. Brojni predmeti od stakla (balsamariji, čaše, pehari…) svjedoče o razvijenim trgovinskim vezama sa drugim dijelovima Carstva, dok ekonomsku moć stanovništva grada najbolje dokumentuje nalaz skupoćene diatrete, izuzetno rijetke staklene čaše sa mrežom i natpisom, proizvedene u kelnskim radionicama IV vijeka. Skupoćeni primjerci zlatnog i srebrnog nakita (minđuše, ogrlice, privesci…), kao i srebrne i bronzane fibule različitog tipa, potiču iz bliže ili dalje okoline grada i pretpostavlja se da su posredstvom trgovine kasnije dospjeli u unutrašnjost. Nadgrobni spomenici, od kojih većina ima odlike provincijske umjetnosti prožete ilirsko-keltskom tradicijom, monumentalne grobnice i sandučići za pepeo, izrađivani od kamena sa obližnjeg brda, ukazuju na veoma razvijen kamenorezački zanat na području grada, dok nalazi brojnih urni, pehara i zđela svjedoče o keramičkoj proizvodnji u Kominima koja je bila dovoljna da podmiri potrebe stanovništva u dužem vremenskom periodu od I do IV vijeka.

Značajne rezlutate u proučavanju ovog lokaliteta donijela su sistematska arheološka istraživanja vršena u periodu od 1964. godine, kada je slučajno otkrivena jedna grobnica, do 1967. i u periodu od 1970. do 1975. godine, u saradnji Filozofskog fakulteta u Beogradu, Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore i Zavičajnog muzeja u Pljevljima. Već prva istraživanja pokazala su da se radi o dvije velike nekropole koje se jednim dijelom hronološki poklapaju, a jednim dijelom i prostorno dotiču, pa se može pretpostaviti da se hronološki mlađa nekropola II nadovezuje na stariju nekropolu I. Nekropola I obuhvatala je 390 grobova spaljenih pokojnika koji su gusto ukopavani bez određenog reda, na malom rastojanju jedan od drugog. Grobovi su uglavnom u obliku kružne jame, bez urni ili sa keramičkim urnama, okružene vijencem od kamenja. Dio grobova sa kamenim urnama za pepeo spaljenih pokojnika, grupisan je na jednom mjestu, sa skupoćenijim prilozima poput zlatnog i srebrnog nakita. Na osnovu epigrafskih spomenika i okrivenog arheološkog materijala, može se pretpostaviti da je nekropola I nastala u toku I vijeka od strane neromanizovanog domorodačkog stanovništva, dok otkriće jedne grobnice na periferiji ukazuje na to da je sahranjivanje na ovoj nekropoli nastavljeno i u prvoj polovini III vijeka. Nekropola II obuhvatala je 295 grobova, od kojih je jedan dio sa spaljenim pokojnicima, bez značajne razlike u odnosu na grobove iz nekropole I, dok su grobovi sa inhumiranim pokojnicima otkriveni u deset monumentalnih grobnica i grobnih konstrukcija sa nadgrobnim spomenicima različitih oblika i ukrasa. Na blagoj padini terasasto su raspoređene aleje koje prate luk brežuljka, dok je materijal grobnog priloga koji je pronađen značajno bogatiji nego u nekropoli I. Sahranjivanje uglavnom romanizovanog domorodačkog stanovništva na nekropoli II datuje se od II do IV vijeka.
Nakon u potpunosti istraženih gradskih nekropola, arheološka istraživanja obustavljena su 1975. godine. Prva arheološka istraživanja na samom gradu obavljena su tek 2007. i 2008. godine i izvedena su u saradnji Zavičajnog muzeja, Arheološke zbirke Filozofskog fakulteta u Beogradu i Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture sa Cetinja. Ova arheološka istraživanja, praćena dodatnim geofizičkim istraživanjima, potvrdila su pretpostavku da se na ovom prostoru nalaze ostaci rimskog grada. Najnovija istraživanja na samom gradu započeo je Centar za konzervaciju i arheologiju Crnu Gore 2017. i 2018. godine. Tom prilikom ukazale su se gradske zidine i ostaci više građevina. Realna su očekivanja da će se u narednim fazama istraživanja ukazati ostaci građevina smještenih u centru grada, kao i da će se uz adekvatne zaštitne konzervatorske radove steći uslovi za postepenu prezentaciju lokaliteta i njegovu dalju turističku valorizaciju. Izložba ,,Municipium S… – prošlost, sadašnjost, budućnost” poslužiće i kao uvod u razgovor o budućnosti lokaliteta u kontekstu savremenog kulturnog turizma.