TANASIJE PEJATOVIĆ 1875-1903

novembar 19, 2016

Tanasije Pejatović rođen je 1875. godine, u porodici koja je osim njega dala još nekoliko ličnosti značajnih za razvoj prosvjete i kulture u pljevaljskom kraju. Osnovnu školu završio je u Pljevljima, gdje je od malih nogu pokazivao živa interesovanja i višestruke talente. Na predlog crkveno-školskih autoriteta, školovanje nastavlja u Prvoj nižoj gimnaziji u Beogradu. Nakon završene niže gimnazije, bilo je planirano da školovanje nastavi u Učiteljskoj školi. Prepoznajući Pejatovićeve kvalitete, predsjednik crkveno-školske opštine Pljevlja, 1891. godine, obraća se beogradskom mitropolitu sa molbom da se kod nadležnih zauzme da Tanasiju Pejatoviću, darovitom učeniku četvrtog razreda niže gimnazije, omoguće dalje školovanje u Višoj gimnaziji u Beogradu. Tako se Pejatović, prvi iz pljevaljskog kraja, našao u Višoj beogradskoj gimnaziji.

Kao učenik drugog razreda, postao je urednik ilustrovano-satiričnog lista „Tipar“, koji je stvarao zajedno sa Stevanom Samardžićem i bratom Ristom Pejatovićem. Treba imati na umu opšte kulturne i umjetničke prilike toga vremena i to da je krajem devetnaestog vijeka postojalo svega nekoliko listova koji su se bavili šalom, humorom i satirom. Iako omladinci, svojim raskošnim književnim i likovnim talentom već tada su obezbijedili svoje istaknuto mjesto u kulturnoj baštini naših krajeva. List je izlazio u Beogradu tokom 1893, 1894. i 1895. godine, a zbog beskompromisnog odnosa prema režimu, ilegalno je izdavan i rasturan.

Studirao je na Velikoj školi istorijsko-geografski odsjek, gdje je diplomirao u redovnom roku 1899. godine. Na trećoj i četvrtoj godini studija učestvuje na nagradnim Svetosavskim konkursima sa dva rada i za oba dobija prve nagrade. U toku studija, u dogovoru sa profesorom dr Jovanom Cvijićem, započinje istraživački rad u oblasti geografije i vrijedno prikuplja građu za svoja buduća djela. Uporedo sa istraživanjima u oblasti antropogeografije, Tanasije Pejatović pokazuje izuzetnu darovitost za slikarstvo i crtanje, o čemu govori jedan broj njegovih umjetničkih djela koji se čuva u Zavičajnom muzeju u Pljevljima.

U oblasti umjetnosti, Tanasijev mlađi brat Risto (1877-1905), imao je mnogo značajnije domete. Nakon školovanja u Beogradu, Risto Pejatović je u Pragu izučavao pedagogiju, slikarstvo i vajarstvo. Studije vajarstva završio je odličnim uspjehom na čuvenoj praškoj Akademiji likovnih umjetnosti, a nakon stečene diplome akademskog vajara, pohađao je tromjesečni kurs tehnike klesanja u mermeru na Akademiji u Veneciji. Dobitnik je Glavne nagrade Češke za vajarstvo, a na konkursu povodom stogodišnjice Prvog srpskog ustanka, dobija Prvu državnu nagradu vlade Srbije za skulpturu. Pored evropski priznatih dometa u vajarstvu, u glavnom gradu Češke sarađivao je sa više časopisa, držao predavanja u Praškom pedagoškom društvu i usavršavao se u kursevima violine i klavira.

Tanasije Pejatović prvo službuje u Skoplju, ali prilikom posjete zavičaju, javlja mu se ideja o osnivanju gimnazije u Pljevljima. Sa Svetozarom Tomićem, uz svesrdnu pomoć mutesarifa pljevaljskog Sandžaka Sulejmana-haki Paše, radi na pripremama za njeno otvaranje. Iste godine Tanasije Pejatović je položio profesorski ispit. O tome javlja list „Carigradski glasnik“: „G. Tanasije Pejatović, bivši nastavnik srpske gimnazije u Skoplju, položio je krajem decembra profesorski ispit u Beogradu jednoglasno. Srdačno čestitamo mladom profesoru sa toplim željama da u novome položaju opravda nadanja koja se u njega polažu. G. Pejatović je 20. januara 1902. primio i svoju novu dužnost“. Ta nova dužnost bilo je postavljenje na mjesto direktora Niže srpske Gimnazije u Pljevljima.

Tanasije Pejatović vremenom je izrastao u jednog od najdarovitijih saradnika dr Jovana Cvijića. Nošen mladalačkim entuzijazmom, uz sebi svojstvenu intelektualnu oštricu i osoben stil pisanja, Pejatović vrlo brzo pridobija Cvijićevo povjerenje i naklonost, tako da upravo njegovom studijom „Srednje Polimlje i Potarje u Novopazarskom sandžaku (antropogeografska ispitivanja)“ (1902), Srpska Kraljevska Akademija započinje seriju regionalnih antropogeografskih ispitivanja. Kako bi izbjegao moguća ometanja u budućem istraživačkom radu, ovu studiju je objavio pod pseudonimom Petar Mrkonjić. Osim ove kapitalne studije, Pejatović je objavio ili pripremio za objavljivanje brojne radove: „Mrnjavčevići u istoriji i narodnim pjesmama“, „Jedan srpski rodoslov nove redakcije“, „Spisak fermana, buruntija, hudžeta, murasela, hućuma, teskara i drugih isprava za manastire Sv. Trojica, Banju, Kratovo, Maržiće, Dovolju i Dubočicu; „Proučavanje sela u jednom dijelu Polimlja“, „Manastir Sopoćani“, „Manastir Davidovica“ itd. Dio rukopisne zaostavštine Tanasija Pejatovića danas se čuva u Zavičajnom muzeju u Pljevljima.

Tanasija Pejatovića smrt je prekinula u jeku njegovog zamašnog naučnog, prosvjetnog i kulturnog djelovanja. Umro je 23. aprila 1903. godine, u dvadeset osmoj godini. Nije ga ožalio samo rodni kraj, već i šira naučna i kulturna javnost. I sam Cvijić – naučnik osobitog međunarodnog kredibiliteta stečenog kroz uticajna istraživanja u društvenoj i fizičkoj geografiji, geomorfologiji, geologiji, etnografiji, antropogeografiji i istoriji – bio je svjestan da je prerani gubitak Tanasija Pejatovića ostavio veliku prazninu u njegovoj školi i da će za saradnika takvih kapaciteta teško naći zamjenu. Dvije godine nakon Tanasija, umro je i njegov mlađi brat Risto, takođe u dvadeset osmoj godini.

Učenik Jovana Cvijića

„U maloj grupi mojih učenika koji imaju velike ljubavi prema nauci, koji preleću preko onih granica što ih obična dužnost postavlja i koji umiju sebe zaboraviti, zao udes napravio je veliku prazninu. Umro je u Pljevljima, mjestu svog rođenja, kao direktor srpske gimnazije, u 29. godini Tanasije Pejatović, čijim je odličnim radom o Polimlju i Potarju započela serija antropogeografskih istraživanja o srpskim zemljama. Veliki posao koji je naša Akademija preduzela izgubio je još jednog od najmlađih naših saradnika.“ (Telegram Jovana Cvijića povodom smrti Tanasija Pejatovića)

Jovan Cvijić je bio dio generacije srpskih elita školovanih u inostranstvu, čija je kasnija uloga bila da modernizuju društvo i izgrade institucije prema tada modernim standardima Zapadne Evrope. Cvijić završava geografiju u Beogradu (1884-88), a zatim se usavršava u oblasti fizičke geografije i geologije na Univerzitetu u Beču. Doktorirao je 1893. godine i iste godine postao profesor geografije i etnografije na Velikoj školi, preteči Univerziteta u Beogradu. Pored toga što je bio vezan za Univerzitet, Cvijić je već sa trideset godina (1895) izabran za dopisnog člana Srpske Kraljevske Akademije, a četiri godine kasnije za redovnog. Bio je rektor Univerziteta u Beogradu 1907-1908 i 1919-1920 godina. Od 1921. do 1927. godine bio je predsjednik Srpske Kraljevske Akademije. Kada je u pitanju metodologija samih istraživanja, ono po čemu je Cvijić ostao posebno poznat u nauci jeste osoben timski i terenski rad sa studentima i saradnicima. Cvijić bi jednom godišnje studente vodio na terenska istraživanja, a oni su bili dužni da pregledaju svu raspoloživu literaturu, statističke i druge podatke vezane za određeni kraj. Cvijićevi studenti bili su obučeni u kartografiji i fotografisanju pojava za koje su se interesovali. Pored studenata razvio je čitavu mrežu obrazovanijih saradnika koji su prikupljali građu po njegovim uputstvima. Vremenom u okviru Cvijićeve škole nastaju rukopisi obimnijih, dominantno regionalnih monografija, antropogeografskog i etnografskog karaktera, a Srpska Kraljevska Akademija je najuspjelija djela objavljivala u Srpskom etnografskom zborniku, odnosno u okviru njegovog prvog pokrenutog odeljenja pod nazivom Naselja srpskih zemalja (kasnije Naselja i porijeklo stanovništva). Kao prva monografija u prvom tomu Naselja objavljena je Cvijićeva monografska studija Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva. Upravo u tom prvom tomu, pored monografija Jovana Erdeljanovića i Svetozara Tomića objavljena je Pejatovićeva studija „Srednje Polimlje i Potarje“.

dr Branko Banović