Grobovi su oduvek bili predmet posebne pažnje i pijeteta. Prva
dužnost naslednika i članova jedne zajednice bila je da obeleže grob
pretka. Dešavalo se, naravno, i da pojedinci podižu sebi grobnicu i
nadgrobni spomenik još za života. Potreba da se grob obeleži nadgrobnim
spomenikom načinjenim od trajne građe, kao i da se spomenik obeleži
likovnim i pisanim znacima koji su nosili određenu poruku, nastali su iz
prirodne želje ljudi da njihovom fizičkom smrću ne nestane svaki trag o
njima i da daleka pokolenja pamte njihovo postojanje.
U tumačenju ideje o obeležavanju groba kamenom proučavaoci su
izneli različita mišljenja. S jedne strane stoji racionalističko
mišljenje po kome nasipanje humke od zemlje i kamena nad pokojnikom ima
za cilj da telo pokojnika zaš titi od napada životinj a, da proces
raspadanja ukloni od pogleda članova zajednice kojoj je pokojnik pripadao,
kao i da telo pokojnika i njegov grob zaštiti od pljačke. S druge strane
postoji i religiozno tumačenje nadgrobnog kamena ukorenjeno kod mnogih
naroda, po kome se duša pokojnika ili čak živog čoveka može skloniti v
kamen, pa je zadatak nadgrobnog kamena da u sebe primi pokojnikovu dušu.“
Venac od kamena je nekada imao funkciju omeđavanja posvećenog prostora
oko groba, dok su rečni beluci smatrani za personifikacije duša pokojnika.

Kontinuitet naseljenosti najvećeg dijela pljevaljskog kraja moguće je pratiti od praistorije pa do uspostavljanja turske vlasti zahvaljujući brojnim ostacima materijalne kulture počev od starih ilirskih tumula, preko rimskih spomenika, te srpskih i tzv. grčkih grobalja i nekropola s velikim brojem stećaka, pa do srednjovjekovnih srpskih sakralnih objekata, kao i prvim turskim popisima iz sredine XV vijeka. Taj kontinuitet pratićemo duž rijeke Ćehotine – od sela Kozice do Brda, s desne, i sela Podpeća do Čestina, s njene lijeve strane.

Prve vesti o Pljevljima (Breznici) i još nekim mestima u Polimlju,
zasnovane na dubrovačkoj arhivskoj građi, doneo je Konstantin Jireček
pišući o trgovačkim putevima i rudnicima daleke 1879. godine.1 Pre više
od pola veka nove i dragocene podatke o naseljima u Polimlju saopštio je
Mihailo Dinić u studiji o dubrovačkoj karavanskoj trgovini i u raspravi
o zemljama hercega od Svetoga Save.2 Poslednjih decenija naselja u Polim-
lju često su bila predmet interesovanja naših istraživača. Pljevlja, ali
i druge trgove i karavanske stanice u Polimlju obradili su u posebnim
studijama Bogumil Hrabak,3 Sima Ćirković.4 i Ruža Ćuk.5 Pored toga, o
nekim naseljima u Polimlju bilo je reči kako u prilozima o Polimlju,6
tako i u monografijama koje se bave proučavanjem nekih drugih, širih
tema.7
U ovom radu prikazaćemo na osnovu građe iz Dubrovačkog arhiva
Pljevlja i mesta u pljevaljskom kraju – Bukovicu, Brezu, Ravno, Koznik,
Kozicu i Kukanj – i to od njihovog prvog pomena u dubrovačkim dokumen-
tima do pada pod tursku vlast.

Breznica je bila oblast u srednjem toku reke Ćehotine u koju su
zalazili s robom dubrovački trgovci od kraja XIII veka, a u XIV i XV veku
poslovali su u trgovačkom naselju Breznici, potonjim Pljevljima. Tu su u
XV veku podignuti utvrđeni gradovi Kukanj i Ravan, postojala je turska
nahija Breznica i na reci Breznici bio je znameniti manastir Sv. Trojice.
Ime oblasti je nestalo, naselje Breznica preraslo je u grad Pljevlja,
manastir Sv. Trojice se ne naziva više Vrhubreznica, jedino se i danas
imenom Breznica naziva rečica kratkog toka, koja izvire severno od
Pljevalja i posle 3,5 kilometra uliva se u Ćehotinu. A upravo su po njoj
nazvani istoimena oblast, značajno trgovačko naselje i veliki manastir.
Premda je u žiži svetskog i domaćeg naučnog interesovanja više od
jednog veka bilo rimsko naselje kod Pljevalja u selu Komini, zagonetni
municipijum S, ni istraživači srednjovekovne istorije nisu zanemarili ovaj
kraj. Sačuvani su raznovrsni izvori – zapadni, latinski, prvenstveno
dubrovački, srpski i turski – koji obiluju podacima za političku, kulturnu i
privrednu istoriju pljevaljskog kraja, što je omogućilo da se razjasne opšti
tokovi istorije društva u tom području kako u većim delima, tako i u posebnim
studijama.1 Sledeći dobri uzor Prijepolja, gde su naučni skupovi pretočeni

Za ovu priliku, utvrđene gradove, tragove utvrđenja i gradine pljevaljskog kraja, prema vremenu nastanka, i uslovno tipološki, razvrstali smo u pet grupa, od kojih petu – u dve podgrupe.

U prvu grupu spadali bi veći i značajniji utvrđeni gradovi čija je važnost potvrđena pominjanjima u istorijskim izvorima, i čija je ubikacija na terenu posve pouzdana. Ovoj grupi pripadali bi gradovi
Kukanj i Koznik. Oba grada već smo detaljnije pisali na drugom mestu,- a i podaci o njima više ili manje dobro su poznati, pa ćemo ovde izneti samo osnovne i neophodne podatke, kao i neka nova zapažanja u vezi sa gradom Kuknjem.

Kukanj (Sl. 1), u izvorima dobro dokumentovanu letnju rezidenciju Kosača, pominje Sandalj Hranić 27. decembra 1423. godine, kada je & k^kln^ izdao jednu povelju Dubrovčanima; 12. maja 1429. godine primio je pod khkdnkm drevske carine. Grad se pominje u obe poznate povelje koje je aragonsko-sicilijanski kralj Alfons V (1416-1458) izdao Stefanu Vukčiću Kosači, 1444. i 1454. godine, kao i u povelji Fridriha III Habzburškog (1440-1493) iz 1448. godine.