Kontinuitet naseljenosti najvećeg dijela pljevaljskog kraja moguće je pratiti od praistorije pa do uspostavljanja turske vlasti zahvaljujući brojnim ostacima materijalne kulture počev od starih ilirskih tumula, preko rimskih spomenika, te srpskih i tzv. grčkih grobalja i nekropola s velikim brojem stećaka, pa do srednjovjekovnih srpskih sakralnih objekata, kao i prvim turskim popisima iz sredine XV vijeka. Taj kontinuitet pratićemo duž rijeke Ćehotine – od sela Kozice do Brda, s desne, i sela Podpeća do Čestina, s njene lijeve strane.

Prve vesti o Pljevljima (Breznici) i još nekim mestima u Polimlju,
zasnovane na dubrovačkoj arhivskoj građi, doneo je Konstantin Jireček
pišući o trgovačkim putevima i rudnicima daleke 1879. godine.1 Pre više
od pola veka nove i dragocene podatke o naseljima u Polimlju saopštio je
Mihailo Dinić u studiji o dubrovačkoj karavanskoj trgovini i u raspravi
o zemljama hercega od Svetoga Save.2 Poslednjih decenija naselja u Polim-
lju često su bila predmet interesovanja naših istraživača. Pljevlja, ali
i druge trgove i karavanske stanice u Polimlju obradili su u posebnim
studijama Bogumil Hrabak,3 Sima Ćirković.4 i Ruža Ćuk.5 Pored toga, o
nekim naseljima u Polimlju bilo je reči kako u prilozima o Polimlju,6
tako i u monografijama koje se bave proučavanjem nekih drugih, širih
tema.7
U ovom radu prikazaćemo na osnovu građe iz Dubrovačkog arhiva
Pljevlja i mesta u pljevaljskom kraju – Bukovicu, Brezu, Ravno, Koznik,
Kozicu i Kukanj – i to od njihovog prvog pomena u dubrovačkim dokumen-
tima do pada pod tursku vlast.

Breznica je bila oblast u srednjem toku reke Ćehotine u koju su
zalazili s robom dubrovački trgovci od kraja XIII veka, a u XIV i XV veku
poslovali su u trgovačkom naselju Breznici, potonjim Pljevljima. Tu su u
XV veku podignuti utvrđeni gradovi Kukanj i Ravan, postojala je turska
nahija Breznica i na reci Breznici bio je znameniti manastir Sv. Trojice.
Ime oblasti je nestalo, naselje Breznica preraslo je u grad Pljevlja,
manastir Sv. Trojice se ne naziva više Vrhubreznica, jedino se i danas
imenom Breznica naziva rečica kratkog toka, koja izvire severno od
Pljevalja i posle 3,5 kilometra uliva se u Ćehotinu. A upravo su po njoj
nazvani istoimena oblast, značajno trgovačko naselje i veliki manastir.
Premda je u žiži svetskog i domaćeg naučnog interesovanja više od
jednog veka bilo rimsko naselje kod Pljevalja u selu Komini, zagonetni
municipijum S, ni istraživači srednjovekovne istorije nisu zanemarili ovaj
kraj. Sačuvani su raznovrsni izvori – zapadni, latinski, prvenstveno
dubrovački, srpski i turski – koji obiluju podacima za političku, kulturnu i
privrednu istoriju pljevaljskog kraja, što je omogućilo da se razjasne opšti
tokovi istorije društva u tom području kako u većim delima, tako i u posebnim
studijama.1 Sledeći dobri uzor Prijepolja, gde su naučni skupovi pretočeni

Za ovu priliku, utvrđene gradove, tragove utvrđenja i gradine pljevaljskog kraja, prema vremenu nastanka, i uslovno tipološki, razvrstali smo u pet grupa, od kojih petu – u dve podgrupe.

U prvu grupu spadali bi veći i značajniji utvrđeni gradovi čija je važnost potvrđena pominjanjima u istorijskim izvorima, i čija je ubikacija na terenu posve pouzdana. Ovoj grupi pripadali bi gradovi
Kukanj i Koznik. Oba grada već smo detaljnije pisali na drugom mestu,- a i podaci o njima više ili manje dobro su poznati, pa ćemo ovde izneti samo osnovne i neophodne podatke, kao i neka nova zapažanja u vezi sa gradom Kuknjem.

Kukanj (Sl. 1), u izvorima dobro dokumentovanu letnju rezidenciju Kosača, pominje Sandalj Hranić 27. decembra 1423. godine, kada je & k^kln^ izdao jednu povelju Dubrovčanima; 12. maja 1429. godine primio je pod khkdnkm drevske carine. Grad se pominje u obe poznate povelje koje je aragonsko-sicilijanski kralj Alfons V (1416-1458) izdao Stefanu Vukčiću Kosači, 1444. i 1454. godine, kao i u povelji Fridriha III Habzburškog (1440-1493) iz 1448. godine.

Svim oblastima u kojima se nalaze nekropole sa srednjovekovnim
nadgrobnim spomenicima (u stručnoj literaturi poznati pod nazivom
stećci), Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, južnoj Hrvatskoj, zapadnoj
Srbiji poklonjena je značajna pažnja pri njihovom sistematskom
proučavanju. Izuzetak predstavlja jedino Crna Gora, u kojoj je, i pored
saznanja o postojanju velikog broja ovih spomenika, urađeno veoma malo.
Jedina sistematski obrađena nekropola u Crnoj Gori nalazi se kod
Petrove crkve u Nikšiću.1
Za pljevaljski kraj do sada je urađen samo sumaran popis jednog broja
najpoznatijih nekropola, gde je dato samo njihovo brojčano stanje i
navedeni su samo neki najkarakterističniji oblici.*Novijim rekognosciranjem
terena, koje još uvek nije završeno, moglo se utvrditi da je broj
ovih nekropola daleko veći, ali da je broj spomenika na nekim do sada
poznatim nekropolama izmenjen, odnosno da je za poslednjih četrdesetak
godina, od kada je urađen ovaj prvobitan popis, izvestan broj spomenika
uništen. Koliko su ovi spomenici ostavili traga na ovom prostoru vidi
se iz lokalnih naziva mesta, jer ih tamo gde se oni pojavljuju, čak i u svom
amorfnom obliku, obavezno prati naziv „mramor”, „mramori”, „krst”,
„krstovi”. Srednjovekovne nekropole su uglavnom smeštene na nekom
uzvišenju ili blago uzdignutoj humci, u blizini važnijih puteva, i to
najčešće na mestima odakle potpuno dominiraju okolinom. Posebno treba