Grobovi su oduvek bili predmet posebne pažnje i pijeteta. Prva
dužnost naslednika i članova jedne zajednice bila je da obeleže grob
pretka. Dešavalo se, naravno, i da pojedinci podižu sebi grobnicu i
nadgrobni spomenik još za života. Potreba da se grob obeleži nadgrobnim
spomenikom načinjenim od trajne građe, kao i da se spomenik obeleži
likovnim i pisanim znacima koji su nosili određenu poruku, nastali su iz
prirodne želje ljudi da njihovom fizičkom smrću ne nestane svaki trag o
njima i da daleka pokolenja pamte njihovo postojanje.
U tumačenju ideje o obeležavanju groba kamenom proučavaoci su
izneli različita mišljenja. S jedne strane stoji racionalističko
mišljenje po kome nasipanje humke od zemlje i kamena nad pokojnikom ima
za cilj da telo pokojnika zaš titi od napada životinj a, da proces
raspadanja ukloni od pogleda članova zajednice kojoj je pokojnik pripadao,
kao i da telo pokojnika i njegov grob zaštiti od pljačke. S druge strane
postoji i religiozno tumačenje nadgrobnog kamena ukorenjeno kod mnogih
naroda, po kome se duša pokojnika ili čak živog čoveka može skloniti v
kamen, pa je zadatak nadgrobnog kamena da u sebe primi pokojnikovu dušu.“
Venac od kamena je nekada imao funkciju omeđavanja posvećenog prostora
oko groba, dok su rečni beluci smatrani za personifikacije duša pokojnika.

Prve vesti o Pljevljima (Breznici) i još nekim mestima u Polimlju,
zasnovane na dubrovačkoj arhivskoj građi, doneo je Konstantin Jireček
pišući o trgovačkim putevima i rudnicima daleke 1879. godine.1 Pre više
od pola veka nove i dragocene podatke o naseljima u Polimlju saopštio je
Mihailo Dinić u studiji o dubrovačkoj karavanskoj trgovini i u raspravi
o zemljama hercega od Svetoga Save.2 Poslednjih decenija naselja u Polim-
lju često su bila predmet interesovanja naših istraživača. Pljevlja, ali
i druge trgove i karavanske stanice u Polimlju obradili su u posebnim
studijama Bogumil Hrabak,3 Sima Ćirković.4 i Ruža Ćuk.5 Pored toga, o
nekim naseljima u Polimlju bilo je reči kako u prilozima o Polimlju,6
tako i u monografijama koje se bave proučavanjem nekih drugih, širih
tema.7
U ovom radu prikazaćemo na osnovu građe iz Dubrovačkog arhiva
Pljevlja i mesta u pljevaljskom kraju – Bukovicu, Brezu, Ravno, Koznik,
Kozicu i Kukanj – i to od njihovog prvog pomena u dubrovačkim dokumen-
tima do pada pod tursku vlast.

Breznica je bila oblast u srednjem toku reke Ćehotine u koju su
zalazili s robom dubrovački trgovci od kraja XIII veka, a u XIV i XV veku
poslovali su u trgovačkom naselju Breznici, potonjim Pljevljima. Tu su u
XV veku podignuti utvrđeni gradovi Kukanj i Ravan, postojala je turska
nahija Breznica i na reci Breznici bio je znameniti manastir Sv. Trojice.
Ime oblasti je nestalo, naselje Breznica preraslo je u grad Pljevlja,
manastir Sv. Trojice se ne naziva više Vrhubreznica, jedino se i danas
imenom Breznica naziva rečica kratkog toka, koja izvire severno od
Pljevalja i posle 3,5 kilometra uliva se u Ćehotinu. A upravo su po njoj
nazvani istoimena oblast, značajno trgovačko naselje i veliki manastir.
Premda je u žiži svetskog i domaćeg naučnog interesovanja više od
jednog veka bilo rimsko naselje kod Pljevalja u selu Komini, zagonetni
municipijum S, ni istraživači srednjovekovne istorije nisu zanemarili ovaj
kraj. Sačuvani su raznovrsni izvori – zapadni, latinski, prvenstveno
dubrovački, srpski i turski – koji obiluju podacima za političku, kulturnu i
privrednu istoriju pljevaljskog kraja, što je omogućilo da se razjasne opšti
tokovi istorije društva u tom području kako u većim delima, tako i u posebnim
studijama.1 Sledeći dobri uzor Prijepolja, gde su naučni skupovi pretočeni

Za ovu priliku, utvrđene gradove, tragove utvrđenja i gradine pljevaljskog kraja, prema vremenu nastanka, i uslovno tipološki, razvrstali smo u pet grupa, od kojih petu – u dve podgrupe.

U prvu grupu spadali bi veći i značajniji utvrđeni gradovi čija je važnost potvrđena pominjanjima u istorijskim izvorima, i čija je ubikacija na terenu posve pouzdana. Ovoj grupi pripadali bi gradovi
Kukanj i Koznik. Oba grada već smo detaljnije pisali na drugom mestu,- a i podaci o njima više ili manje dobro su poznati, pa ćemo ovde izneti samo osnovne i neophodne podatke, kao i neka nova zapažanja u vezi sa gradom Kuknjem.

Kukanj (Sl. 1), u izvorima dobro dokumentovanu letnju rezidenciju Kosača, pominje Sandalj Hranić 27. decembra 1423. godine, kada je & k^kln^ izdao jednu povelju Dubrovčanima; 12. maja 1429. godine primio je pod khkdnkm drevske carine. Grad se pominje u obe poznate povelje koje je aragonsko-sicilijanski kralj Alfons V (1416-1458) izdao Stefanu Vukčiću Kosači, 1444. i 1454. godine, kao i u povelji Fridriha III Habzburškog (1440-1493) iz 1448. godine.

U svom prodoru na severoistok balkanskog poluostrva Osmanlije su
u periodu 1465-1470. godine od hercega Stefana i njegovih sinova
oduzimale zemlje i gradove, koje su sve ušle u sastav jednog vilajeta, a koji
je najpre bio pripojen bosanskom sandžaku. Početkom 1470. godine od osvojene
teritorije u Hercegovini osnovan je poseban hercegovački sandžak,
odnosno vilajet, kako se navodi u izvorima osmanske provenijencije.1
Sve do 1572. godine sedište ovog sandžaka nalazilo se u Foči, kada je
premešteno u Pljevlja, gde je ostalo do 1833. godine, što ukazuje na veliki
značaj Pljevalja kao trgovačkog i administrativnog centra tokom
dugotrajne vladavine Osmanlija na ovom području.2
Kako su Osmanlije u svim novoosvojenim oblastima odmah uvodile
timarski sistem, koji je bio osnov za funkcionisanje države, i novoosvojene
oblasti u Hercegovini su u periodu od 1465. do 1468. godine bile
izdeljene na timare, zeamete i hasove, koji su dodeljeni pripadnicima
vojnog sloja – askera. Za srpski narod u čitavoj Hercegovini, na širokom
prostoru od dubrovačke granice do Gornje Neretve, Ustikoline, Pljevalja
i Lima, započeo je novi način života, regulisan po normama
centralizovane vojničke države, kakvo je bilo Osmansko carstvo u drugoj
polovini XV veka. Novi vladari na Balkanu doneli su sa sobom i novi
upravno-administrativni i vojni poredak, što je svakako prouzrokovalo
i promene u dotadašnjoj organizaciji feudalnog uređenja, tj. odnosa na
zemlji. Turci su došli u naše krajeve s namerom da tu dugo gospodare i
čitav sistem uprave počivao je na toj osnovnoj maksimi – što lakše i što
duže vladati osvojenim područjima. Osmanski feudalizam se razlikovao