APSTRAKT: U radu se polazi od saznanja da u Turskoj, gde su do 1912. pripadala i Pljevlja i u Crnoj Gori do 1918. nisu vršeni zvanični statistički popisi stanovništva. Daju se orjentacioni podaci savremenika o broju stanovnika, zanatskih i trgovačkih radnji u varoši Pljevlja koji se dosta razlikuju. Autor navodi i komentariše prikupljene podatke o broju stanovništva u Pljevljima i susednim mestima iz novooslobođenih krajeva iz 1919. i rezultate zvaničnih statističkih popisa o broju stanovništa 1921. i 1931. (ukupno i prema polu, veroispovesti, zanimanju i pismenosti), kao i popis zgrada, stanova i stoke.
KLJUČNE REČI: Pljevlja, Crna Gora, Srbija, popis, stanovništvo, muški, ženski, verosipovest, zanimanje, pismenost.

Mladoturska revolucija koja je počela 20. juna (3. jula po novom kal.) 1908. godine, otvorila je nova pitanja pred velikim silama i balkanskim državicama. Turska je pokušala revolucijom da preuredi samu sebe i tako učini izlišnim program reformi porobljenih zemalja u njenom sastavu kao i posredovanje sa strane. Postavljalo se pitanje šta će velike sile smatrati politički važnim u mladoturskim težnjama i šta će sve preduzeti prema promijenjenim prilikama u evropskoj Turskoj. Srbija, Crna Gora i Grčka imale su prema tome stav iščekivanja, a Bugarska je pripremala proglas nezavisnosti. Osim Austro-Ugarske, sve druge velike sile bile su manje više iznenađene preokretom i brzim razvojem prilika i izvjesno vrijeme bile su samo promatrači.

Crna Gora sigurno nije nikad imala zanimljivijeg, kontroverznijeg i nevjernijeg stranoga gosta na svome tlu od Engleskinje Meri Edit Daram (Magu Edith Durham), koju je početkom XX vijeka deset godina primala i ispraćala kao svoga dragoga posjetioca i na koju je već od drugog dolaska gledala kao na svoga prijatelja i saradnika u odnosima s Turcima i Arnautima tokom te cijele decenije. Žena koja je iza sebe ostavila sedam obimnih knjiga – a uz to i toliko članaka u engleskoj štampi, da bi činili još jednu takvu knjigu – sve o Srbima i onim srpskim susjedima koji su im bili vjekovni ljuti neprijatelji – o Albancima, Turcima, Austrijancima i dr, igrala je važnu ulogu u međunarodnim poslovima Crne Gore i Evrope, kao i susjeda Crne Gore. A naši istoričari nisu ništa znali o njoj prije objavljivanja moga prevoda njene prve knjige i moje obimnije studije o njoj u „Pogovoru“ uz taj prevod prije deset godina. Neki naši poznati istoričari bili su obavezni, i bili u prilici da se upoznaju s njenim radom, ali su to pomalo nadobudno ignorisali, dok su je neki naši susjedi u zanosu prikazivali kao nepobitnog svjedoka protiv srpskih aktera u istoriji tog doba.

Rijeka Tara, duga 140 kilometara, najduža je rijeka u Crnoj Gori. Na dužini od 78 kilometara, od Prošćenja i manastira Dobrilovine do Šćepan Polja, proteže se gorostasni kanjon Tare, najduži i najdublji u našoj zemlji i Evropi, a drugi u svijetu (poslije kanjona Kolorado u SAD). Na čitavoj ovoj dužini, Tara se probija kroz strme litice visoke i preko 1000 metara. Uža kanjonska dolina Tare ulazi u područje nacionalnog parka Durmitor, čiji je jedan dio pod zaštitom UNESCO-a, kao jedna od zona posebne zaštite i zaštićena je od strane Programa „Čovjek i biosfera“ (MAV).

U romanu Svitanje Pljevlja su prikazana na razmeđu dva veka, devetnae-
stog i dvadesetog, i to u trenutku kad su se u tom kraju dramatično ukrstili
interesi dva zavojevača, Turske i Austrije, dve nezavisne srpske države,
Srbije i Crne Gore, i dve po mnogo čemu različite kulture. Sam kraj je bio
lišen snage i mogućnosti da samostalno izabere put kojim će krenuti u bu-
dućnost. Strepeo je, nadao se i strpljivo čekao štaće ga snaći. Jedno vreme
je neumitno odlazilo, a drugo se, puno neizvesnosti i čežnje, najavljivalo.
Narod je živo čuvao sećanje na to da je i ovim krajevima nekada „vladao
otac svetoga Save i njegovi našljednici“, a na tom se sećanju i temeljila
neugasla nada srpskoga življa. Kao u svakom burnom i prevratničkom vreme-
nu, interesi i želje narodne su se prilično oštro sukobljavale i razila-
zile. Jedni su više uvažavali glas srca, a drugi stomaka. Tako na pitanje
svoga brata Janka: uz koga je, ako se i dalje bude moralo nekome robovati,
Petko odgovara: „Ja, bogami, ni uz koga, nego gledam svoj džep. Nije mi lazum
ko će vladati samo nek bidne sve mirno i nek niko ne dira u moje imuće“.
Oni koji danas baštine ovu vrstu životne filozofije kazali bi: Neka vla-
da ko god hoće i kako god hoće, samo da živimo bolje.