APSTRAKT: U ovom radu prikazane su mogućnosti korišćenja osmanskih popisnih knjiga deftera kao izvora za istorijsku demografiju. Iako nastali prvenstveno iz fiskalnih razloga, osmanske popisne knjige – defteri predstavljaju nezaobilazno polazište kada su u pitanju proučavanja iz istorijske demografije, naročito perioda od 15-18. veka. Iako ne uvek adekvatni za pitanja koja zadaje istorijska demografija, proučavanje osmanskih popisnih knjiga, ukoliko se koriste određeni metodološki imperativi koji su naglašeni u radu, predstavljaju izvrsnu startnu tačku za ovakvu vrstu istraživanja, ne samo za klasični period Osmanskog carstva, već i za poslednje decenije postojanja nezavisne srpske i bosanske države.
KLJUČNE REČI: Istorijska demografija, Osmanske popisne knjige, Klasičan period carstva, Despotovina Srbija, Kraljevina Bosna

Prvi kontakti Evrope i islama sežu u daleku prošlost, u VII vek, kada Arabljani nakon osvajačkih uspeha u Maloj Aziji, pokušavaju da zauzmu Carigrad (674-678), dok prva muslimanska država na evropskom tlu nastaje u VIII veku, kada su združeno arapsko-berberske snage iz severne Afrike osvojile tlo Španije, darujući ime moreuzu koji su prešli – Gibraltar, po vojskovođi koji je predvodio pohod. Islamsko društvo ostavilo je traga ne samo u istoriji onih evropskih oblasti koje su bile sastavni deo Omejadskog emirata (Španija), odnosno Abasidskog i Fatimidskog kalifata (Sicilija), već i južnih i centralnih oblasti današnje Francuske.

Proces rekonkviste koji jača sa prvim decenijama XIII veka i stavlja tačku na arapsko-muslimansku dominaciju nad ovim oblastima, podrazumevao je ne samo ponovno osvajanje teritorija, već i brisanje svih društvenih, civilizacijskih i kulturnih normi izgrađivanih u Kalifatu. Uporedo sa tim takvim istorijskim sledom na zapadu, početkom XIV veka, na istoku počinje uspon nove sile, koja će u poslednjim decenijama tog stoleća snažno zakoračiti na tlo jugoistične Evrope. U svom prodoru u jutoistočnu Evropu, Osmanlije donose ne samo novo državno uređenje, već i krupne promene u društvenim i konfesionalnim odnosima.

Period omeđen osmanskim zauzimanjem srpskih zemalja s jedne i Prvim srpskim ustankom s druge strane zamišljene istorijske prave predstavlja još uvek jedan od najslabije istraženih perioda srpske nacionalne istorije. Uzroci takvog stanja ne samo u srpskoj, već u čitavoj južnoslovenskoj istoriografiji mogu se objasniti najmanje dvema grupama razloga:

– nepristupačnost izvora relevantnih za takvu vrstu istraživanja (osmanska građa se čuva prvenstveno u turskim arhivima u Istanbulu i Ankari, za koje je u proteklim decenijama bilo izuzetno teško dobiti dozvole za rad; iako je taj proces sada znatno olakšan, ostaje problem nedostatka materijalnih sredstava za ovakvu vrstu istraživanja), i

– nedovoljan broj istraživača sa „specifičnom znanjima“ (poznavanje osmanskog turskog jezika, diplomatike i paleografije) koji bi mogli pristupiti ovom poslu.

Većina trgova i gradova koji su na srpskom etničkom prostoru postojali tokom viševekovne osmanske vladavine predstavljala je tržišta lokalnog značaja, gde su se prodavali viškovi poljoprivrednih i zanatskih proizvoda proizvedenih u samom gradskom naselju ili njegovoj neposrednoj okolini, kao i tržišta za trgovinu artiklima koji se nisu proizvodili na srpskom selu, a koji su bili neophodni za svakodnevni život ljudi, kao što je so, na primer. U gradskim naseljima širom srpskog etničkog prostora održavane su nedeljne pijace, pazari, kao i panađuri, veliki godišnji sajmovi, koji su po datumu održavanja najčešće bili vezani za datum slave nekog sveca.