APSTRAKT: U ovom radu prikazane su mogućnosti korišćenja osmanskih popisnih knjiga deftera kao izvora za istorijsku demografiju. Iako nastali prvenstveno iz fiskalnih razloga, osmanske popisne knjige – defteri predstavljaju nezaobilazno polazište kada su u pitanju proučavanja iz istorijske demografije, naročita perioda od 15-18. veka. Iako ne uvek adekvatni za pitanja koja zadaje istorijska demografija, proučavanjem osmanskih popisnih knjiga, ukoliko se koriste određeni metodološki imperativi koji su naglašeni u radu, predstavljaju izvrsnu startnu tačku za ovakvu vrstu istraživanja, ne samo za klasični period Osmanskog carstva, već i za poslednje decenije postojanja nezavisne srpske i bosanske države.
KLJUČNE REČI: Istorijska demografija, Osmanske popisne knjige, Klasičan period carstva, Despotovina Srbija, Kraljevina Bosna

Prvi kontakti Evrope i islama sežu u daleku prošlost, u VII vek, kada
Arabljani nakon osvajačkih uspehau Maloj Aziji, pokušavaju da zauzmu Ca-
rigrad (674-678), dok prva muslimanska država na evropskom tlu nastaje
u VIII veku, kada su združeno arapsko-berberske snage iz severne Afrike
osvojile tlo Španije, darujući ime moreuzu koji su prešli – Gibraltar,
po vojskovođi koji je predvodio pohod. Islamsko društvo ostavilo je tra-
ga ne samo u istoriji onih evropskih oblasti koje su bile sastavni deo
Omejadskog emirata (Španija), odnosno Abasidskog i Fatimidskog kali-
fata (Sicilija), već i južnih i centralnih oblasti današnje Francuske.
Proces rekonkeiste koji jača sa prvim decenijama XIII veka i stavlja tač-
ku na arapsko-muslimansku dominaciju nad ovim oblastima, podrazumevao
je ne samo ponovno osvajanjs teritorija, već i brisanje svih društvenih,
civilizacijskih i kulturnih normi izgrađivanih u Kalifatu. Uporedo sa
tim takvim istorijskim sledom na zapadu, početkom XIV veka, na istoku
počinje uspon nove sile, koja će u poslednjim decenijama tog stoleća snaž-
no zakoračiti na tlo jugoistične Evrope. U svom prodoru u jutoistočnu Ev-
ropu. Osmanlije donose ne samo novo državno uređenje, već i krupne pro-
mene u društvenim i konfesionalnim odnosima.

Period omeđen osmanskim zauzimanjem srpskih zemalja s jedne i Prvim
srpskim ustankom s druge strane zamišljene istorijske prave predstavlja
još uvek jedan od najslabije istraženih perioda srpske nacionalne isto-
rije. Uzroci takvog stanja ne samo u srpskoj, već u čitavoj južnoslovenskoj
istoriografiji mogu se objasniti najmanje dvema grupama razloga:
– nepristupačnost izvora relevantnih za takvu vrstu istraživanja
(osmanska građa se čuva prvenstveno u turskim arhivima u Istanbulu i An-
kari, za koje je u proteklim decenijama bilo izuzetno teško dobiti dozvole
za rad; iako je taj proces sada znatno olakšan, ostaje problem nedostatka
materijalnih sredstava za ovakvu vrstu istraživanja), i
– nedovoljan broj istraživača sa „specifičnom znanjima“ (poznavanje
osmanskog turskog jezika, diplomatike i paleografije) koji bi mogli pri-
stupiti ovom poslu.

Većina trgova i gradova koji su na srpskom etničkom prostoru posto-
jali tokom viševekovne osmanske vladavine predstavljala je tržišta lo-
kalnog značaja, gde su se prodavali viškovi poljoprivrednih i zanatskih
proizvoda proizvedenih u samom gradskom naselju ili njegovoj neposrednoj
okolini, kao i tržišta za trgovinu artiklima koji se nisu proizvodili
na srpskom selu, a koji su bili neophodni za svakodnevni život ljudi, kao
što je so, na primer. U gradskim naseljima širom srpskog etničkog prosto-
ra održavane su nedeljne pijace, pazari, kao i panađuri, veliki godišnji
sajmovi, koji su po datumu održavanja najčešće bili vezani za datum slave
nekog sveca.