Od početka konstituisanja Crne Gore kao samostalne države u XVIII vijeku pa do gubitka njene državnosti, teritorijalne aspiracije na oblasti u njenom okruženju, prije svega osmanske, bile su determinante na kojima je počivala i u skladu sa kojima se razvijala i konstituisala crnogorska državnost.

Pred kraj života, sad već počivši Vuksan Jovanov Mrdak iz Barica, objavio je knjigu pod naslovom: „Zapisi jednog patriote“, Podgorica, 1998, 349 strana.

Vuksan Mrdak je, inače, prijeratni student beogradskog univerziteta i pravnik čija je sudbina bila skopčana sa vremenom Drugog svjetskog rata, uglavnom u zavičaju i široj okolini: pljevaljskom, bjelopoljskom, mojkovačkom i kolašinskom kraju.

Knjiga je dio autobiografskog rukopisa, napisanog u „svrhu komunikacije“ sa njegovim budućim potomcima. Ideja da jedan dio tih zapisa izdvoji i publikuje, kako je naglašeno u uvodnom dijelu knjige, nastala je zato što „savremeni akteri političke scene u Crnoj Gori ne samo da ne rade na pomirenju nacije, već insistiraju na nacionalnom razdoru koji su u II svjetskom ratu napravili komunisti“. Saznanje da će se, zahvaljujući aktuelnoj politici, „naš Srpski narod i dalje dijeliti“, nije ga ostavilo na miru, tim prije, kako sam kaže, što je bio svjestan da „istu neminovno vodi u građanski rat“.

Crkva je predstavljala važan činilac u društvenom i političkom razvitku Polimlja i Potarja. Ona je skoro hiljadu godina, sve do XIX vijeka, bila gotovo jedini nosilac i predstavnik prosvete, pa je postavila i sve glavne osnove za kulturni progres. Mnogi njeni predstavnici u prošlosti su pokazali diplomatske sposobnosti u političkim i državnim poslovima, kao i veliko rodoljublje. Njihova je zasluga što je snažno izgrađena, razvijena i očuvana nacionalna svijest, i pod njihovim odlučujućim uticajem se vodila viševjekovna borba za slobodu i ujedinjenje.

Kada je 1918. stvoreno Kraljevstvo Srba Hrvata i Slovenaca na teritoriji bivše Kraljevine Crne Gore bilo je 10 okruga, među kojima i Okrug pljevaljski, 167 opština i 431.256. stanovnika. Okrug pljevaljski sačinjavala su dva sreza: Pljevaljski i Boljanićki. Ukazom regenta Aleksandra od 30. juna 1919. riješeno je da se Ustav Kraljevine Srbije od 5. jula 1903. zajedno sa svim zakonima Srbije proširi i na 16 okruga u novooslobođenim krajevima, među kojima i na Okrug pljevaljski. Ovim zakonskim aktom su Pljevlja i sva druga mjesta u Raškoj oblasti, na Kosovu i Metohiji i u Makedoniji svrstana u isto područje – Južnu Srbiju, kako su tada nazivani ovi krajevi.

Crna Gora sigurno nije nikad imala zanimljivijeg, kontroverznijeg i nevjernijeg stranoga gosta na svome tlu od Engleskinje Meri Edit Daram (Magu Edith Durham), koju je početkom XX vijeka deset godina primala i ispraćala kao svoga dragoga posjetioca i na koju je već od drugog dolaska gledala kao na svoga prijatelja i saradnika u odnosima s Turcima i Arnautima tokom te cijele decenije. Žena koja je iza sebe ostavila sedam obimnih knjiga – a uz to i toliko članaka u engleskoj štampi, da bi činili još jednu takvu knjigu – sve o Srbima i onim srpskim susjedima koji su im bili vjekovni ljuti neprijatelji – o Albancima, Turcima, Austrijancima i dr, igrala je važnu ulogu u međunarodnim poslovima Crne Gore i Evrope, kao i susjeda Crne Gore. A naši istoričari nisu ništa znali o njoj prije objavljivanja moga prevoda njene prve knjige i moje obimnije studije o njoj u „Pogovoru“ uz taj prevod prije deset godina. Neki naši poznati istoričari bili su obavezni, i bili u prilici da se upoznaju s njenim radom, ali su to pomalo nadobudno ignorisali, dok su je neki naši susjedi u zanosu prikazivali kao nepobitnog svjedoka protiv srpskih aktera u istoriji tog doba.