Pred kraj života, sad već počivši Vuksan Jovanov Mrdak iz Barica,
objavio je knjigu pod naslovom: „Zapisi jednog patriote“, Podgorica, 1998,
349 strana.
Vuksan Mrdak je, inače, prijeratni student beogradskog univerziteta
i pravnik čija je sudbina bila skopčana sa vremenom Drugog svjetskog rata,
uglavnom u zavičaju i široj okolini: pljevaljskom, bjelopoljskom, mojkovač-
kom i kolašinskom kraju.
Knjiga je dio autobiografskog rukopisa, napisanog u „svrhu komunika-
cije“ sa njegovim budućim potomcima. Ideja dajedan dio tih zapisa izdvoji
i publikuje, kako je naglašeno u uvodnom dijelu knjige, nastala je zato što
„savremeni akteri političke scene u Crnoj Gori ne samo da ne rade na po-
mirenju nacije, već insistiraju na nacionalnom razdoru koji su u II svjet-
skom ratu napravili komunisti“. Saznanje da će se, zahvaljujući aktuelnoj
politici, „naš Srpski narod i dalje dijeliti“, nije ga ostavilo na miru,
tim prije, kako sam kaže, što je bio svjestan da
neminovno vodi u građanski rat“.

Crkva je predstavljala važan činilac u društvenom i političkom raz-
vitku Polimlja i Potarja. Ona je skoro hiljadu godina, sve do XIX vijeka,
bila gotovo jedini nosilac i predstavnik prosvete, pa je postavila i sve
glavne osnove za kulturni progres. Mnogi njeni predstavnici u prošlosti
su pokazali diplomatske sposobnosti u političkim i državnim poslovi-
ma, kao i veliko rodoljublje. Njihovaje zasluga što je snažno izgrađena, raz-
vijena i očuvana nacionalna svijest, i pod njihovim odlučujućim uticajem
se vodila viševjekovna borba za slobodu i ujedinjenje.

Kada je 1918. stvoreno Kraljevstvo Srba Hrvata i Slovenaca naterito-
riji bivše Kraljevine Crne Gore bilo je 10 okruga, među kojima i Okrug
pljevaljski, 167 opština i 431.256. stanovnika. Okrug pljevaljski sačinja-
vala su dva sreza: Pljevaljski i Boljanićki.
Ukazom regenta Aleksandra od 30. juna 1919.’ riješeno je da se Ustav
Kraljevine Srbije od 5. jula 1903. zajedno sa svim zakonima Srbije proši-
ri i na 16. okruga u novooslobođenim krajevima, među kojima i na Okrug
pljevaljski. Ovim zakonskim aktom su Pljevlja i sva druga mjesta u Raškoj
oblasti, na Kosovu i Metohiji i u Makedoniji svrstana u isto područje
– Južnu Srbiju, kako su tada nazivani ovi krajevi.

Crna Gora sigurno nije nikad imala zanimljivijeg, kontroverznijeg i
nevjernijeg stranoga gosta na svome tlu od Engleskinje Meri Edit Daram
(Magu Edith Durham), koju je početkom XX vijeka deset godina primala i
ispraćala kao svoga dragoga posjetioca i na koju je već od drugog dolaska
gledala kao na svoga prijatelja i saradnika u odnosima s Turcima i Arna-
utima tokom te cijele decenije. Žena koja je iza sebe ostavila sedam obim-
nih knjiga – a uz to i toliko članaka u engleskoj štampi, da bi činili još
jednu takvu knjigu – sve o Srbima i onim srpskim susjedima koji su im bi-
li vjekovni ljuti neprijatelji – o Albancima, Turcima, Austrijancima i
dr., igrala je važnu ulogu u međunarodnim poslovima Crne Gore i Evrope,
kao i susjeda Crne Gore. A naši istoričari nisu ništa znali o njoj prije
objavljivanja moga prevoda njene prve knjige i moje obimnije studije o njoj
u „Pogovoru“ uz taj prevod prije deset godina. Neki naši poznati istori-
čari bili su obavezni, i bili u prilici da se upoznaju s njenim radom, ali
su to pomalo nadobudno ignorisali, dok su je neki naši susjedi u zanosu
prikazivali kao nepobitnog svjedoka protiv srpskih aktera u istoriji tog
doba.

Rijeka Tara, duga 140 kilometara, najduža je rijeka u Crnoj Gori. Na
dužini od 78 kilometara, od Prošćenja i manastira Dobrilovine do Šće-
pan Polja, proteže se gorostasni kanjon Tare, najduži i najdublji u našoj
zemlji i Evropi, a drugi u svijetu (poslije kanjona Kolorado u SAD). Na
čitavoj ovoj dužini, Tara se probija kroz strme litice visoke i preko 1000
metara.1 Uža kanjonska dolina Tare ulazi u područje nacionalnog parka
Durmitor, čiji je jedan dio pod zaštitom UNESCO-a, kao jedna od zona
posebne zaštite2 i zaštićena je od strane Programa „Čovjek i biosfera“
(MAV).